संस्कृत शब्दावली

आम जीवन में प्रयुक्त शब्दावली

अग्निः - अग्नि
अतिथिः - अतिथि
अन्तः - अन्दर
प्रसादः - अटारी
विनिमयः - अदल-बदल
काष्ठमञ्जूषा - आलमारी
मुद्रिका - अँगूठी
प्रवातः - आँधी
प्राङ्गणम् - आँगन
आगन्तुकः - आगन्तुक
आपन्नः - आपत्तिग्रस्त
आकाशम् - आकाश
हलवाहः - हलवाहा
ईषा - हरिस
आदेशः - आज्ञा
आयः - आमदनी
जनमार्गः - आमरास्ता
इन्द्रधनुः - इन्द्रधनुष
कटाहः - कड़ाह
कटाही - कड़ाही
कंकणम् - कंगन
वृहत्चकः - कटोरा
लघुचकः - कटोरी
उष्णपेय पात्रम् - कप
कम्बलः - कम्बल
प्रसाधनी - कंधी
सुधा - कलई
कलिका - कली
कृषकः - किसान
इच्छुकः - इच्छुक
आयातः - इम्पोर्ट
आयकरः - इनकम टैक्स
इष्टिका - ईट
क्षुरम् - उस्तरा
ऋणम् - उधार
अवरोहः - उतार
उर्वरा - उपजाऊ
उदीची - उत्तर दिशा
उपयोगः - उपयोग
पातोत्पातः - उत्थान- पतन
अनुर्वरः - ऊसर
अभिकर्त्ता - एजेन्ट
निर्यातः - एक्सपोर्ट
एकैकशः - एक एक करके
अभिकरणम् - एजेन्सी
करकः - ओला
कक्षः - कमरा
मसी-निर्झरिणी - कलम
ऋणदाता - कर्ज देनेवाला
ऋणग्रहीता - कर्जा लेनेवाला
लिपिकः - क्लर्क
काचः - काँच
सञ्जिका - कापी
कर्गलः - कागज
व्यंग्यचित्रम् - कार्टून
कज्जलम् - काजल
नागदन्तः - खूटा
खल्वाटः - गंजा
अँगुष्ठः - अँगूठा
लोचनम् - आँख
अश्रु - आँसू
अंगुली - ऊँगली
ओष्ठः - अोठ
स्कन्धः - कन्धा
श्रोत्रम् - कान
त्वचा - खाल
रक्तम् - खून
कण्ठः - गला
ग्रीवा - गर्दन
कपोलः - गाल
वक्षः - छाती
कनिष्ठिका - छोटी ऊँगली
जानु - जाँघ
रसना - जीभ
करः - हाथं
उरः - ह्रदय
कूर्चम् - दाढ़ी
रदनः - दाँत
मस्तिष्कम् - दिमाग
घ्राणेन्द्रिय - नाक
नखः - नाखून
पक्ष्मः - पलक
स्वेदः - पसीना
उदरः - पेट
पादः - पैर
मनस् - मन
मस्तकम् - सिर
मांसम् - मांस
ललाटम् - कपाल
आस्यम् - मुँह
श्मश्रुः - मूँछ
शरीरम् - शरीर
पलितम् - सफेद बाल
अस्थि - हड़्डी
माता - माता
पिता - पिता
पितृव्यः - चाचा
पितृव्यः-पुत्रः - चचेरा भाई
पितृव्यपत्नी - चाची
अनुजः - छोटा भाई
जामाता - दामाद
देवृ - देव
पितामही - दादी
ननादृ - ननद
नप्तृ - नाती
पौत्रः - पोता
पौत्री - नतिनी
मातामहः - नाना
पतिः - पति
प्रमातामहः - परनाना
प्रपितामहः - परदादा
मातृष्वसृपतिः - मौसा
श्वसुरः - ससुर
सहोदरः - सगा भाई
श्यालः - साला
श्वश्रूः - सास
प्रपितामही - परदादी
आत्मजः - पुत्र
आत्मजा - पुत्री
पुत्रवधूः - पुत्र की पत्नी
स्नुषा - पुत्रवधू
पितृष्वसृपतिः - फूफा
पितृष्वस्त्रीयः - फुफेरा भाई
अग्रजः - बड़ा भाई
अग्रजा - बड़ी बहन
स्वसृ - बहन
स्वसृपतिः - बहनोई
पितृष्वसा - बुआ (फुआ)
पितामहः - बाबा
भ्रातृजः - भतीजा
भ्रातृजा - भतीजी
भ्राता - भाई
भ्रातृजाया - भाभी
भागिनेयः - भानजा
मातुलः - मामा
मातुली - मामी
मातुल पुत्रः - मामा का पुत्र
स्वामी - मालिक
मित्रम् -मित्र
अंगप्रोक्षणम् - अँगोछा
वृहतिका - अोवरकोट
शंकवम् - ऊनी
वस्त्रम् - कपड़ा
कम्बलः - कम्बल
कंचुकः - कुर्त्ता
प्रावरः - कोट
तूलस्तरः - गद्दा
जघन वस्त्रम् - जाँघिया
शिरस्त्राणम् - टोपी
उपधानम् - तकिया
गात्रमार्जनी - तौलिया
उत्तरीय वस्त्रम् - दुपट्टा
अधोवस्त्रम् - धोती
पायदामः - पाजामा
आप्रपदीनम् - पैंट
अन्तरीयम् - पेटीकोट
कंचुलिका - ब्लाउज
करवस्त्रम् - रुमाल
तूलिका - रजाई
कौशेयम् - रेशमी
कौपीनम् - लँगोटी
उष्णीषम् - पगड़ी
शाटिका - साड़ी
कार्पासम् - सूती
प्रावारकम् - शेरवानी
अन्नम् - अन्न
आढकी - अरहर
चूर्णम् - आटा
माषः - उड़द
गोधूमः - गेहूँ
चणकः - चना
तण्डुलः - चावल
यवः - जौ
तिल - तिलः
द्धिदलम् - दाल
धान्यम् - धान
प्रियंगुः - बाजरा
कलायः - मटर
मसूरः - मसूर
मुद्गः - मूँग
मुद्गफली - मूँगफली
चणकचूर्णम् - वेसन
सर्षपः - सरसों
श्यामाकः - साँवाँ चावल
यन्त्रविद् - इंजिनीयर
कुलालः - कुम्हार
भारवाहः - कुली
शाकविक्रेता - कुँजड़ा
खनकः - खोदनेवाला
चाण्डालः - चण्डाल
चित्रकारः - चितेरा
तस्करः - चोर
जातिः - जाति
मायाकरः - जादूगर
तन्तुवायः - जुलाहा
ग्रन्थिभेदकः - जेबकतरा
आम्रम् - आम
अर्क - आक
तमाल - आबनूस
आमलकी - आँवला
कदम्बः - कबम्ब
पनसः - कटहल
कर्णिकारः - कनेर
कुन्दम् - कुन्द
केतकी - केवड़ा
खदिरः - खैर
पाटलम् - गुलाब
चम्पकः - चम्पा
मालती - चमेली
अपामार्गः - चिरचिरी
बकुलः - मोलसरी
फानिलः - रीठा
वटः - बरगद
सालः - साल का वृक्ष
भद्रदारु - चीड़
जम्बुः - जामुन
यूथिका - जूही
तालः - ताड़
देवदारुः - देवदार
धत्तूरः - धतूरा
नीम्बः - नीम
नवमालिक - नेवारी
किंशुकः - ढाक
पर्कटीवृक्षः - पाकड़
अश्वत्थः - पीपल
वृक्षः - पेड़
कोकरः - बबूल
बिल्वः - बेल
मल्लिका - बेला
मधूकः - महुआ
शिंशपा - शीशम
शेफालिका - हरसिंगार
कांस्यकारः - ठठेरा
पाटच्चरः - डाकू
चिकित्सकः - डॉक्टर
ताम्बूलविक्रेता - तमोली
तैलकारः - तेली
सुचिकारः - दर्जी
रजकः - धोबी
शस्त्रमार्जः - धार देनेवाला
नापितः - नाई
भृत्यः - नौकर
फलविक्रेता - फल बेचनेवाला
वस्त्र विक्रेता - बजाज
शाकुनिकः - बहेलिया
तक्षकः - बधाई
ब्राह्मणः - ब्राह्मण
पुस्तकविक्रेता - पुस्तक बेचनेवाला
मालाकारः - माली
सम्मार्जकः - मेहतर
प्रासादकारः - राजमिस्त्री
लुण्ठकः - लुटेरा
लोहकारः - लुहार
विधिज्ञः - वकील
स्वर्णकारः - सुनार
मद्यविक्रेता - शराब विक्रेता
शूद्रः - शूद्र
कारुः - शिल्पी
कान्दविकः - हलवाई
दाडिमम् - अनार
अक्षोटम् - अखरोट
आग्रलम् - अमरुद
आम्रम् - आम
मृद्धीका - अंगूर
कर्कटिका - ककड़ी
काजवम् - काजू
जम्बीरम् - कागजी नींबू
कदलीफलम् - केला
शुष्कद्राक्षा - किशमिश
खर्बुजम् - खरबूजा
खर्जुरम् - खजूर
उदुम्बरम् - गूलर
मधुकर्कटी - चकोतरा
प्रियालम् - चिरौंजी
जम्बु - जामुन
कालिदन्दम् - तरबूज
बीजधान्यम् - धनिया
अमृतफलम् - नासपाती
नारड्गम् - नारंगी
नारिकेलम् - नारियल
जम्बीरम् - नींबू
अकोलम् - पिश्ता
पौष्टिकम् - पोस्ता
वातादम् - बादाम
कर्कन्धु - बंर
मधुरिका - मुनक्का
सेवम् - सेव
उलूकः - उल्लू
कपोतः - कबूतर
कपोती - कबूतरी
काकः - कौआ
कोकिलः - कोयल
खञ्जनः - खञ्जन
गृधः - गिद्ध
चक्रवाकः - चकवा
टीट्टिभः - टिटहरी
शुकः - तोता
चटकः - नर चिड़िया
वर्तकः - नर बत्तक
वरटः - नर वरैया
वकः - बगुला
श्येनः - बाज
चटकः - नर गोरैया
चातकः - पपीहा
शलभः - पतंगा
चटका - मादा गोरैया
वर्तिका - मादा बत्तख
वरटा - मादा वरैया
सारिका - मैना
मयूरी - मोरनी
मयूरः - मोर
सारसः - सारस
मरालः - हंस
आलुकः - आलू
अलाबु - कद्दू
गोजिह्वा - गोभी
शाकः - तरकारी
पटोलः - परवल
वृन्ताकः - बैगन
मूलिका - मूली
शृंगाटकः - सिंघाड़ा
शीतशिवा - सीवा
शिम्बी - सेम
गुञ्जनम् - सलगम
कलायः - मटर
पालकः - पालक
कोशातकी - तरोई
रक्ताङ्गकः - टमाटर
गुञ्जनम् - गाजर
कारवेल्लः - करैला
सूरणः - ओला
कोषफलम् - कोंहड़ा
आर्द्रकम् - अदरख
एला - इलायची छोटी
चिञ्चा - इमली
खदिरः - कत्था
जीरम् - जीरा
जम्बीरम् - निम्बू
आम्रचूर्णम् - अमचूर
महेला - बड़ी इलायची
कर्पूरः - कपूर
सर्षपः - सरसों
शतपुष्पा - सौंफ
मरीचम् - गोलमिर्च
धान्यकम् - धनिया
पलाण्डुः - प्याज
पिप्पलि - पीपल
रक्तमरीचम् - मिर्च
लशुनम् - लहसुन
कृष्णजीरकः - श्यामजीरा
शुष्ठः - सोठ
हरिद्रा - हल्दी
पुदिनः - पोदिना
उपस्करः - मसाला
अंगुलीयकम् - अंगूठी
कर्णपूरः - कर्णफूल
कुण्डलम् - कुण्डल
किंकिणि - घुँघरू
अलंकारः - जेवर
ग्रैवेयकम् - हँसुली
कण्ठाभरणम् - कण्ठा
नूपुरः - कड़ा
कंकणम् - कंगन
वलयम् - चूड़ी
मुक्तावली - मोतीमाला
नासापुष्पम् - नाक की कील
केयूरः - बाजूबन्द
मुकुटम् - मुकुट
पादाभरणम् - लच्छा
मेखला - करधनी
नासाभरणम् - नथिया
कटकः - पहुँची
नूपुरः - बिछुआ
हारः - हार
वलयः - कड़ा
उद्वर्तनम् - उबटन
दन्तपिष्टम् - टूथपेस्ट
ललाटिका - बिन्दी
रक्तगर्भा - मेंहदी
फेनिलम् - साबुन
अंजनम् - सुरमा
कज्जलम् - काजल
नखरंजनम् - नखपालिश
आलक्तकम् - ओष्ठरंजनम्
सिंदूरः - सिन्दूर


टिप्पणियाँ

इस ब्लॉग से लोकप्रिय पोस्ट

इन इक्कीस वस्तुओं को सीधे पृथ्वी पर रखना वर्जित होता है

शनैश्चरी सर्वपितृ अमावस्या विशेष

दुर्गाष्टमी पूजा एवं कन्या पूजन विधान विशेष